Gniewosz plamisty

Coronella austriaca
Populacja: 8-9 tysięcy osobników w skali kraju (dane z 2001r.). Na terenie Opolszczyzny występuje kilka stanowisk populacji tego gatunku oraz kilkanaście miejsc pojedynczych obserwacji osobników.

Środowiska występowania: ciepłe lasy liściaste, bory suche, polany śródleśne, nasłonecznione kamieniste zbocza, murawy kserotermiczne, opuszczone kamieniołomy, opuszczone zabudowania, pobocza dróg i nasypy kolejowe.

Pożywienie: jaszczurki, myszy, żaby, pisklęta, jaja oraz czasem młode osobniki własnego gatunku.

Gdzie spotkasz na Opolszczyźnie: m.in. w Parku Krajobrazowym Góra Świętej Anny oraz w Stobrawskim Parku Krajobrazowym.

_{Gniewosz plamisty, autor: Irena Kania-Surowiec}

Gniewosz plamisty Coronella austriaca należy do rodziny połozowate (tzw. węże właściwe), do których należą obecnie 1803 gatunki na całym świecie. W Polsce są to zaledwie cztery gatunki, w tym: zaskroniec zwyczajny Natrix natrix, zaskroniec rybołów Natrix tessellata oraz wąż Eskulapa Zamenis longissimus. Zagłębiając się w systematykę, rodzina węży właściwych wliczana jest do nadrodziny Colubroidea, która natomiast jako infrarząd przynależy do Alethinophidia, gdzie występuje rodzina dusicielowatych. Oprócz dusicieli wymienia się tutaj jeszcze 24 inne rodziny, znacząco różniące się od siebie. Obserwując zachowanie gniewosza podczas polowania na ofiarę, ma się wrażenie bliskiego pokrewieństwa z dusicielami, gdyż obezwładniają one splotami ciała ofiarę, a następnie połykają ją żywą lub martwą. Ta specyficzna technika zdobywania pożywienia u tych gatunków podyktowana jest brakiem kolca jadowego, umożliwiającego porażenie ofiary. Dusiciele różnią się od węży właściwych kształtem źrenicy oka, która u gniewosza jest kulista, a u dusicieli pionowa. Cecha ta też jest jedną z podstawowych różnic pomiędzy gniewoszem, a żmiją zygzakowatą Viper berus, z którą bywa mylony. Rzekome podobieństwo może wynikać z ubarwienia, które dla laika może być łudząco podobne. Należy jednak pamiętać, że u żmii na stronie grzbietowej występuje charakterystyczny wzór zygzaka czarnego lub brązowego, natomiast u gniewosza są to liczne ciemne plamy rozmieszczone niesymetrycznie na grzbietowej części tułowia o kolorze od rudoczerwonego, poprzez szary do brązowego. Kolejna cecha znacząca to szczyt głowy (pileus), który u gniewosza pokryty jest 9 tarczkami o różnym ubarwieniu, tworzącym unikalny wzór, będący indywidualnymi cechami danego osobnika. Wiedzę tą wykorzystują herpetolodzy w trakcie
monitoringu w terenie danej populacji. Wykonanie precyzyjnych zdjęć biometrycznych, jak również profilowych, umożliwia oznaczenie danego osobnika, a tym samym określenie dokładnej liczebności populacji występującej w danym miejscu.

Gniewosze w stosunku do innych węży, np. zaskrońców, nie posiadają imponujących rozmiarów, a ich długość waha się od 70-90 cm, przy czym samice są znacznie większe, z zupełnie innym ubarwieniem spodniej strony ciała (tj. oliwkowo- szary z czarnymi kropkami) niż u samców, gdzie kolor podbrzusza przechodzi w ceglastoczerwony. Dymorfizm płciowy jest słabiej zaznaczony niż u innych gatunków gadów. Samce w okolicy kloaki posiadają znaczące zgrubienie, a ich ogon jest dłuższy w porównaniu do samic (osiągając do 40cm). U samic natomiast ogon zwęża się tuż za kloaką. Osobniki młode nie mają charakterystycznych cech osobników dorosłych; dotyczy to również kolorystyki spodniej strony. Gniewosz osiąga dojrzałość płciową w wieku od 4 do 5 lat, kiedy długość ich ciała waha się od 44 cm do 50 cm. Osobnik dorosłe dożywają średnio do 8 lat, ale są źródła, które podają, że nawet do 20 lat.

_{Polana śródleśna, miejsce wygrzewania się gadów, autor: Irena Kania-Surowiec}

W terenie gniewosz porusza się wolno, prowadząc raczej osiadły tryb życia, na co wskazują dotychczasowe monitoringi prowadzone w różnych krajach. Podczas monitoringów zauważono, że te same osobniki gniewosza przez kilka lat z rzędu były odnotowywane w tych samych miejscach. Gniewosze pokonują średnią odległość do pół metra na godzinę, maksymalnie do 100 metrów w ciągu dnia (dane z radio-trackingu na początku lat 90, źródło A. Pernetta). Zasięg występowania tego gatunku jest szeroki, bo obejmuje całą Europę, sięgając, aż na północny do Skandynawii, a na wschodzie do Kazachstanu. Występuje nawet w rejonach położonych do 800 m.n.p.m. W Polsce spotykany głównie na południu kraju oraz częściowo w centralnej części. Przy sprzyjających warunkach środowiskowych populacja gniewosza może osiągać liczebność w granicach od 60-150 osobników. Obecnie największą populacje odnotowano na Opolszczyźnie, bo aż 150 osobników (Kolonek i in. 2019).

Badania terenowe prowadzone przez badaczy w Anglii wskazują, że gniewosz, tak jak i jaszczurki zwinki Lacerta agilis, które stanowią jego główne pożywienie, preferowały drzewostany luźne w strukturze, gdzie udział zadrzewienia był mniejszym i wahał się pomiędzy 30%, a 50% pokrycia całej powierzchni. Kolejną istotną cechą było, że drzewostan budowały drzewa o średniej wysokość nie większej niż 5 m. Nie zaobserwowano żadnej korelacji w stosunku do innych gatunków gadów, m.in. zaskrońców czy padalców. To może wskazywać na określone preferencje siedliskowe gniewosza. W Polsce badania potwierdzają, że oprócz typowego siedliska, jakie stanowią murawy kserotermiczne, to
gniewosz najchętniej wybiera siedlisko prześwietlonych drzewostanów, które stanowią bory sosnowe.
Według badań areał danego osobnika określa się w większości poniżej 0,5ha, czasem jednak zwiększa się w okresie godowym, kiedy młode samce poszukują samic. Liczba osobników na danym terenie jest zależna przede wszystkim od ilości kryjówek, bogactwa bazy żywieniowej, a także występowania miejsc do wygrzewania. Gniewosz jest jajożyworodny, a młode osobniki rodzą się w okresie od lipca do września. Po tygodniu młode stają się już na tyle aktywne, by rozpocząć poszukiwanie pożywienia.

Późną jesienią, kiedy temperatura dobowa zaczyna się obniżać, gniewosze szukają kryjówek na hibernację podczas zimy. Czas hibernacji trwa zazwyczaj od jesieni do wiosny, a dokładny termin jest uzależniony od warunków pogodowych w danym roku. Gniewosz jest gatunkiem, który wybudza się w kwietniu, znaczniej później, niż żmija zygzakowata.

Gniewosz plamisty pomimo tego, że wykorzystuje miejsca synantropijne, związane z człowiekiem, jest gatunkiem zagrożonym ze względu na nasilającą się urbanizację terenów zasiedlonych przez ten gatunek. Działania takie jak: zalesianie polan śródleśnych, budowa dróg oraz domów, zaprzestanie wypasu owiec, czy koszenia muraw, zmniejszają znacząco jego powierzchnie siedliska, wpływając tym samym na ograniczenie jego liczebności.

Obecnie status gniewosza w Polsce to gatunek narażony na wyginięcie (VU) i umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Został również umieszczony w Dyrektywie Rady Europy 92/43/EWG z 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory w załączniku IV – Gatunki roślin i zwierząt będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, które wymagają ścisłej ochrony ze względu na zagrożenie wyginięciem. Gatunek wymaga ochronny czynnej.

Czy wiesz, że...?
... miedzianka to potoczna nazwa gniewosza plamistego - wynika z jego ubarwienia najczęściej występującego w kolorze rdzawo-brązowym lub gliniastym przypominającym odcienie miedzi,

... gniewosz w sytuacji zagrożenia syczy, przyjmując pozycję obronną w taki sposób, że przypomina żmiję zygzakowatą, która jest jadowita. Ta taktyka obronna pozwala na odstraszanie potencjalnych drapieżników przed atakiem.

Autor: Irena Kania-Surowiec

<sup>Bibliografia:
1. Kurek K., Holuk J., Bury S., Piotrowski M.2014. Podręcznik najlepszych praktyk ochrony gadów, Warszawa.
2. Profus P., Sura P. Coronella austriaca (Laurenti, 1768) 2001. Gniewosz plamisty. W: Głowaciński Z. (red.) Polska Czerwona Księga Zwierząt – Kręgowce. PWRiL,  Warszawa.
3. Makomaskiej-Juchiewicz M., Baran P I in. (opracowanie zbiorowe pod redakcją) 2012, Monitoring gatunków zwierząt (Przewodnik metodyczny część trzecia), Główny Inspektor Ochrony Środowiska, Warszawa.
4. Čeirāns A., Nikolajeva L. 2016. Habitat ecology of the smooth snake Coronella austriaca and its reptilian prey in the degraded bog with implications for artificial refuge  surveys & Faculty of Biology, Department of Zoology and Animal Ecology, University of Latvia, Riga, Latvia, Pages 19-29 | Received 22 Apr 2016, Accepted 17.
5. Cieniuch P.2020. Identyfikacja osobnicza gniewosza plamistego coronella austriaca na stanowisku przy leśnej stacji dydaktycznej w lipach, w  barlinecko-gorzowskim parku krajobrazowym, Przegląd Przyrodniczy XXXI, 2 (2020): 140-148.
6. Moulton N., Foster J., Gent T., Haysom K. Sand lizard & smooth snake Species Action Plan for the United Kingdom, Amphibian and Reptile  Conservation Trust, Bournemouth 2020
7. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U.2016 poz.2183),
8. Pernetta, Angelo P.(2009), Population ecology and conservation genetics of the smooth snake (Coronella austriaca) in a fragmented heath  landscape. University of Southampton, School of Biological Sciences,Doctoral Thesis,221pp.
   https://www.academia.edu/255925/THE_SECRET_LIFE_OF_THE_SMOOTH_SNAKE/
9. https://www.medianauka.pl/weze-wlasciwe-wezowate/</sup>